Barbla Etter

NUS vein l’administraziun tut romontsch […] nus vein massa reclamaziuns \ jeu sai buc romontsch . jeu vi quei per tudestg \ e nus schein gie . nus stuein far ei per romontsch\ punct \ tut quei che va or messadis pli gronds .. quei ei adina mo romontsch [1]

Uschia ha ina presidenta communala descrit en in’intervista d’ina retschertga sociolinguistica la pratica da linguas en ina vischnanca rumantscha l’onn 2012. Il rumantsch è stada l’unica lingua uffiziala ed il diever exclusiv da quella è fruntà sin resistenza e sin barrieras. Quest’intervista è in extract da las datas etnograficas d’ina lavur da doctorat (Etter 2016) davart fusiuns communalas al cunfin linguistic rumantsch-tudestg dal Grischun.

Quella retschertga fatga cun metodas etnograficas (Gobo 2008), derasadas en la sociolinguistica critica (Heller 2002), mussa ch’il rumantsch en l’administraziun communala aveva gia avant l’unda da fusiuns communalas ina posiziun difficila. Las intervistas qualitativas, che furman la part centrala da la retschertga ed èn structuradas cun in fil cotschen (Mayring 2002), mussan ch’era vischnancas rumantschas na funcziunavan e na funcziunan betg exclusivamain per rumantsch. Ina part dals contacts tranter la vischnanca ed ils burgais u cun autras autoritads surordinadas succeda per tudestg. Nua e co che las linguas vegnan duvradas dependa da blers facturs, surtut da las cumpetenzas da rumantsch dals differents partenaris da discussiun. 

Il rumantsch è sut pressiun dal tudestg economicamain dominant e pli e pli era da l’englais. Las cumpetenzas da rumantsch pateschan, e las persunas d’autras linguas, che immigreschan per motivs economics u privats en regiuns rumantschas, n’èn betg adina motivadas d’emprender rumantsch. Las regiuns periferas en las muntognas dal Grischun e cun quai era la cuminanza rumantscha senta ils effects da la mobilitad. Blers giuvens van davent per ina furmaziun e na turnan savens betg pli en il Grischun. La migraziun sentan era las vischnancas pitschnas che cumenzan a partir da l’onn 2000 a fusiunar, perquai ch’ellas na chattan betg pli avunda persunal per lur uffizis ed administraziuns. Uschia datti en il Grischun era fusiuns tranter vischnancas da lingua tudestga e rumantscha. Las dumondas che sa tschentan tar quellas vegnan descrittas en quest artitgel a maun da la fusiun dad Ilanz/Glion [2], entrada en vigur il 1 da schaner 2014. 

Il territori rumantsch en il Grischun è fitg sparpaglià ed è vegnì adina pli pitschen durant ils ultims 100 onns. In sguard sin cartas cun statisticas da pledaders mussa ch’i dat strusch pli vischnancas monolinguas rumantschas. 

Il cunfin linguistic e cun quai era la protecziun da las linguas minoritaras en Svizra èn regladas tenor il princip territorial. Il princip territorial è ditg stà ina lescha nunscritta. En il chantun Grischun han perquai fitg bleras vischnancas rumantschas midà en il 20avel tschientaner lur lingua uffiziala ed èn daventadas vischnancas tudestgas. Quest fatg e las statisticas da pledaders che mussan dapi decennis ina digren pertschientuala da la populaziun rumantscha (Furer 2005) han alarmà ils promoturs dal rumantsch.

Il giurist Viletta (1978) ha pretendì en ils onns 1970 ch’il cunfin linguistic stoppia vegnir definì per pudair mantegnair el. Uschiglio sajan tut las pretensiuns fatgas sin basa dal princip territorial invanas. Il chantun Grischun ha però pir fixà l'onn 2006 en la Lescha da linguas dal chantun Grischun (LLing) [4] concretamain l’attribuziun d’ina vischnanca ad ina regiun linguistica (art. 16). Sch’ina vischnanca ha almain 40% da la populaziun che dovra il rumantsch, vala la vischnanca sco rumantscha, ed il rumantsch è l’unica lingua uffiziala. Sper vischnancas rumantschas enconuscha la LLing era vischnancas plurilinguas cun 20% fin 40% Rumantschs e vischnancas da lingua tudestga (sut 20% Rumantschs).[5] 

La missiva a la LLing ha fatg diversas excepziuns da quest’attribuziun da vischnancas al territori rumantsch. Sch’ina vischnanca ha duvrà il tudestg avant che la LLing è entrada en vigur, è vegnì impundì il dretg tras disa e declerà il tudestg vinavant sco lingua uffiziala. Quai vala per exempel per la citad da Glion.

Die Stadt Ilanz (Anteil Rätoromanischsprachiger 51.4 Prozent) wird im vorliegenden Zusammenhang nicht als rätoromanischsprachige Gemeinde betrachtet, da sie das Rätoromanische traditionell nie als Amts- oder Schul­sprache verwendet hat. (Kanton Graubünden 2006, 115)[6]

Il chantun Grischun ha fatg en bundant 20 cas excepziuns sin donn e cust dal rumantsch. Arquint commentescha quellas suandantamain: «Diese [Gemeinden] hätten ihre Praxis zugunsten des Rätoromanischen ändern müssen, was der Gesetzgeber ihnen aus politischen Gründen jedoch nicht zumuten mochte.» (R. Arquint 2014, 84).

En ils projects da fusiun tranter vischnancas rumantschas e tudestgas ves’ins pir las consequenzas da quest’attribuziun da las vischnancas als territoris linguistics e las excepziuns determinadas en la LLing. Fusiuns sur il cunfin linguistic dovran novas interpretaziuns da las regulaziuns da la LLing, perquai che betg tut ils cas n’èn reglads da la lescha.  

Questa fotografia cun vista da Pitasch vers Riein duai illustrar la grondezza da bleras vischnancas autonomas en il
Grischun a l’entschatta dal 21avel tschientaner. (J.Etter)

Il squitsch da fusiunar n’è betg mo en il chantun Grischun enorm. D’ina vart vul la politica chantunala dapli fusiuns, da l’autra èn las vischnancas pitschnas surdumandadas cun lur incumbensas che daventan adina pli cumplexas (Rühli 2012, Fetz 2009). Ellas han fadia da chattar glieud per la suprastanza, ma era per l’administraziun. En pli n’èn ellas betg pli fitg autonomas, cumbain che l’autonomia communala è gist en il Grischun insatge sco ina vatga sontga. Ma las vischnancas pitschnas èn avisadas da collavurar en corporaziuns da vischnancas per pudair accumplir tut lur incumbensas, sco p.ex. la scola, il provediment d’aua u l’organisaziun dals pumpiers. Fusiuns paran per bleras vischnancas dad esser l’unica soluziun per pudair accumplir lur incumbensas.[7] Grazia a fusiuns survegnan las vischnancas era puspè dapli autonomia.

L’onn 1912  aveva il chantun Grischun 223 vischnancas, l’onn 2000 anc 212, il 2010 alura 180 ed il 2019 èn quai mo pli 106 vischnancas.[8]

La suandanta carta mussa che gia la gronda part da las vischnancas dal Grischun ha fusiunà, tschertas han schizunt fusiunà duas giadas entaifer curt temp: Camuns, Surcasti, Tersnaus ed Uors-Peiden han fusiunà l’onn 2002 a la vischnanca Suraua che ha puspè fusiunà l’onn 2013 cun autras vischnancas a la vischnanca Lumnezia.

Survista da las fusiuns da vischnanca, favrer 2018 (Uffizi da vischnancas).  

L’onn 2014 è entrada en vigur cun Ilanz/Glion l’emprima fusiun tranter pliras vischnancas rumantschas ed ina vischnanca tudestga [9]. En pli è ella stada la pli gronda fusiun dal Grischun cun 13 vischnancas participadas. Questa fusiun da vischnancas ha revelà ina largia en la Lescha da linguas chantunala che na regulescha betg l’appartegnientscha al territori linguistic tar talas fusiuns. La LLing regulescha bain il cas da fusiun tranter vischnancas rumantschas e vischnancas plurilinguas (art. 23 – per quellas è la procentuala dals pledaders da la nova vischnanca decisiva), ma betg il cas d’ina fusiun tranter vischnancas tudestgas e rumantschas.

Quest fatg ha procurà tar la fusiun dad Ilanz/Glion per tensiuns e discussiuns ed era per la dumonda, schebain ina tala fusiun è insumma pussaivla u legalmain correcta.[10] Promoturs dal rumantsch èn sa defais encunter questa fusiun u han pretais, che la nova vischnanca haja dad esser, suenter la fusiun, unicamain rumantscha. En las 12 vischnancas pitschnas dal conturn da Glion è il rumantsch stà, avant la fusiun, la suletta lingua uffiziala; la vischnanca dal center e la pli gronda dal project da fusiun (la citad da Glion), ha duvrà il tudestg sco lingua uffiziala. Encunter il rumantsch sco unica lingua uffiziala e cun quai er encunter ina romanisaziun dal center Glion èn sa dustads però ils pledaders da lingua tudestga ed er ils politichers engaschads per il project che han vis en la fusiun ina schanza per in svilup economic necessari da la regiun perifera.

Ma er en las vischnancas rumantschas ha il tudestg gì gia avant la fusiun ina rolla pli u main ferma. Perquai n’ha ina gronda part da la populaziun rumantscha betg sustegnì l’idea da fixar il rumantsch sco unica lingua uffiziala. Turnar al rumantsch en ina vischnanca ch’ha duvrà dapi differents onns il tudestg sco lingua da communicaziun en tschertas situaziuns, sa mussa quasi sco nunpussaivel. Quai resorta per exempel da la suandanta passascha d’ina intervista cun in president d’ina vischnanca rumantscha ch’ha surpiglià suenter divers onns il presidi da persunas da lingua tudestga. A la dumonda, en tge lingua ch’el fetschia las radunanzas communalas, respunda el: 

°per tudestg° . quei ein era las renfatschas ch’i fan a mi atgnamein \ jeu sundel suenter .. suenter trent’onns igl emprem president [romontsch] […] e pi era aunc il maurus . che discurreva (almein) romontsch \ (tratg si) schglioc eri leu il vitus ch’era tudestgs e suenter eisi vegniu gie . dus treis ch’han adina discurriu tudestg \ . e lu hani giu purtau en quei . han entschiet a far las radunonzas sin tudestg

(Intervista dals 2-10-2012, nums anonimisads)

Er in president communal da lingua rumantscha ha strusch la pussaivladad da turnar al rumantsch en radunanzas, en las qualas la pratica da lingua è vegnida midada ed è sa francada sur plirs onns. Plinavant raquintan divers presidents da lingua rumantscha ch’igl è pli simpel da preschentar fatschentas cumplexas en tudestg – il vocabulari saja ad els ed er a la gronda part da la populaziun pli current.

La pratica linguistica è sa sviluppada en mintga vischnanca rumantscha in pau auter, tut tenor las cumpetenzas dal rumantsch da presidents, chanzlists ed ils abitants ch’èn vegnids natiers. En mintga vischnanca rumantscha gioga però ozendi la bi- e plurilinguitad ina tscherta rolla e quai independentamain da projects da fusiun. Per decisiuns davart fusiuns vul quai dir che facturs economics ed organisatorics vegnan valitads da la gronda part dals votants e da las votantas pli ferm che aspects linguistics. Per la fusiun dad Ilanz/Glion èsi stà necessari che la populaziun da la citad da Glion acceptia la fusiun, perquai che senza la participaziun da la vischnanca dal center e dad almain 10 autras vischnancas na fiss la fusiun betg vegnida realisada. Era la populaziun da las vischnancas participadas al project da fusiun Ilanz/Glion ha valità quests facturs sco pli impurtants che mo l’appartegnientscha al territori linguistic. 13 vischnancas da 14 participadas han acceptà la fusiun.[11] Gia che la LLing na regla betg il cas da fusiun da vischnancas tudestgas cun vischnancas rumantschas e na fixescha betg, tar tge territori linguistic ch’ina tala vischnanca appartegna suenter, han ils responsabels stuì chattar ina soluziun pragmatica. 

La soluziun è stada da betg tangar il cunfin linguistic. La nova vischnanca sa cumpona damai da pliras fracziuns rumantschas e d’ina fracziun tudestga. Ella ha duas linguas uffizialas. Ma ella n’è betg ina vischnanca plurilingua en il senn da la LLing, essend quella categoria occupada da vischnancas cun ina populaziun rumantscha da 20% fin 40%. 

Grazia a las discussiuns davart las linguas durant il process da fusiun èsi vegnì conscient als promoturs da la fusiun ch’il status da las linguas sto vegnir definì e regulà per proteger meglier il rumantsch. Quai vegn fatg cun in artitgel en la constituziun communala[12] e cun duas leschas da lingua: ina definescha il status da las linguas uffizialas [13] ed ina duai promover la lingua rumantscha[14]. Quella lingua è la lingua flaivla en la nova vischnanca, cumbain ch’ella n’è betg la lingua minoritara en il territori da la vischnanca fusiunada. Ma perquai ch’ella è fermamain minoritara sin nivel chantunal e naziunal ed ha en la vita da lavur surtut en furma scritta pauc’utilitad e pia pauc prestige, vegn ella percepida er ad Ilanz/Glion sco lingua minoritara. Tenor las statisticas dals pledaders da l’onn 2000 ha Ilanz/Glion 44% che inditgan il tudestg sco lingua dumagnada il meglier, 47% il rumantsch e 66.5% da la populaziun inditgan da duvrar il rumantsch sco lingua discurrida en la vita da mintgadi.

Repartiziun da las linguas en la nova vischnanca dad Ilanz/Glion tenor la dumbraziun dal pievel da l’onn 2000. 

Igl è impurtant per il mantegniment d’ina lingua flaivla da francar las linguas uffizialas en texts giuridics. Quest status garantescha il diever giuridic equivalent dad omaduas linguas uffizialas en il mintgadi politic ed economic. Applitgar a moda eguala las duas linguas tenor la lescha è dentant per bler pli difficil en la realitad quotidiana.

La posiziun dominanta dal tudestg sa mussa per exempel gia en il num da la vischnanca. Il num tudestg Ilanz è vegnì mess en l’emprima plazza e vegn separà cun in stritg diagonal dal num rumantsch Glion sin las tavlas da las vias. Il num tudestg saja pli enconuschent sur il cunfin dal Grischun ora ed en pli dettia quai gia in Glion en il chantun Vad, eran arguments per questa successiun da las linguas en il num da la vischnanca fusiunada. 

La successiun da las linguas en il num dad Ilanz/Glion mussa il prestige da las duas linguas.

En il logo da la nova vischnanca han ins tschernì ina varianta da num che illustrescha la fusiun: Il Z dal num tudestg ed il G dal num rumantsch s’uneschan sco las auas dal nov territori communal. 

Il logo dad Ilanz/Glion cun il num tudestg e rumantsch che van levamain in en l’auter. 

Il tractament divers da las duas linguas uffizialas sa manifestescha er en documents uffizials da la vischnanca. Bunamain tut ils documents vegnan scrits en tudestg ed alura translatads en rumantsch. Là sa tschenta adina puspè la dumonda, sch’i na custia betg memia bler da translatar tut ils documents en rumantsch. Uschia han ins tschernì per protocols da sesidas dal parlament ina via pragmatica: Mintga tractanda vegn resumada per rumantsch e la discussiun vegn protocollada per tudestg [15]. 

Las leschas ed ordinaziuns ed era la pagina d’internet da la vischnanca dad Ilanz/Glion èn cumplessivamain bilinguas tudestg-rumantsch. Las lavurs da translaziun mussan però ch’i na mancan a la vischnanca betg mo las resursas finanzialas, ma era quellas persunalas. Ina part da las translaziuns da las leschas ha perquai stuì vegnir fatga da translaturs externs. Sper il temp da translatar mancan surtut era collavuraturas e collavuraturs communals che san scriver in text administrativ e giuridic en rumantsch. L’emprim president da la vischnanca fusiunada descriva quest deficit suandantamain:

    [...] sche jeu mirel mintgaton tgei che vegn scret romontsch . texts da publicaziun . e da glieud ch’ha giu scola romontscha \ . stoss jeu gir also . la qualificazin ei schon .. ni la cumpetenza ei schliata \ [...] jeu creg en casa cheu danor il mattias e jeu . vein nus paucs che san . propi translatar . in document . in tec pli . ditg uss inaga in tec pli cumplicau \ . ni ch’ha ina certa cumplessivadad

(Intervista dals 5-8-2016).

El di però era ch’il rumantsch haja ina gronda muntada en il contact oral tranter l’administraziun e la populaziun. La lingua è per la populaziun rumantscha in ferm liom, e la glieud sa senta pledentada bler pli fitg, sch’ella survegn la posta per rumantsch. Quai exprima in’abitanta rumantscha da Glion en in’intervista:

[...] sche ti . survegns tuttenina . posta tudestga . ni bilingua ei quei zaco schon pli lunsch naven dad ins \ […] il tudestg ei lu schon enzatgei che . ins tratga forsa oh .. scheinsa far els halt . e sesenta forsa er buc grad aschi plidentaus pli

(Intervista dals 19-10-2012)

Per l’administraziun chatta la nova vischnanca dad Ilanz/Glion avunda persunal rumantsch. Ma per posiziuns da cader saja quai difficil da chattar persunas da lingua rumantscha, menziunescha il president. Per chattar persunal qualifitgà rumantsch na gidia era betg che la lescha communala davart la promoziun dal rumantsch fixescha il suandant (art. 2 al. 2):

² Cura ch’ei va per occupar plazzas tier la vischnaunca ei en cass da qualificaziuns egualas da preferir per regla quella candidata ni quei candidat che damogna omisdus lungatgs ufficial. 

Las cumpetenzas da scriver rumantsch che mancan a diversas Rumantschas ed a divers Rumantschs èn ina consequenza dal sistem da furmaziun: Era sch’ils Rumantschs fan ina scola rumantscha, n’han els suenter la scola primara betg pli fitg blera instrucziun en rumantsch. Surtut en la scolas professiunalas manca in’instrucziun profunda en rumantsch che dess a futurs collavuraturs d’administraziun las cumpetenzas rumantschas necessarias.  

Ma era tar il diever dal rumantsch a bucca datti adina puspè impediments: Uschia sa defendan per exempel in pèr paucs parlamentaris da lingua tudestga, che na chapeschan betg bain rumantsch, en il parlament communal encunter il diever dal rumantsch en quel gremi. Dals 25 deputads dal parlament l’onn 2014 discurran 20 deputads rumantsch. Tuttina vegnan 90% da las discussiuns fatgas per tudestg[16]. La constituziun communala cuntegna in alinea che impedescha explicitamain l’exclusiun d’ina gruppa linguistica da la participaziun politica (art. 7 al. 2):

² Las autoritads communalas procuran che negin commember dad ina u l’autra cuminanza da lungatg hagi disavantatgs ni vegni sclaus d’ina participaziun politica muort il lungatg.

Quest alinea na tegna betg quint dal fatg ch’ils Rumantschs, ch’èn senza excepziun perfetgamain bilings, s’adattan e discurran en il parlament praticamain adina tudestg, per betg excluder ils parlamentaris da lingua tudestga da discussiuns e decisiuns. La motivaziun e prontezza da tscherts parlamentaris da lingua tudestga d’emprender rumantsch, almain a moda passiva, n’è betg fitg gronda. En in gremi politic sco il parlament sa sentan els silsuenter discriminads ed exclus, sch’i vegn discurrì rumantsch.

Fixar il status da las linguas uffizialas en constituziuns e leschas dat d’ina vart er a las linguas pitschnas il dretg da vegnir duvradas en la vita politica ed administrativa. Per lur diever concret dovri dentant dapli, e quai independentamain da fusiuns communalas sur il cunfin linguistic. Sch’ins vul mantegnair il rumantsch sco lingua minoritara en Svizra ed en il chantun Grischun, dovri la prontezza dals abitants d’autras linguas en las regiuns rumantschas d’emprender almain a moda receptiva il rumantsch, uschia ch’els pon suandar ina discussiun en quella lingua.

I dovra però er in grond engaschament da las Rumantschas e dals Rumantschs sezs per cumbatter per lur lingua e per procurar che quella saja preschenta en tut las domenas da la vita. Persunas che s’engaschan per il rumantsch fruntan automaticamain sin resistenza da vart da convischins d’autras linguas e per part era da vart dals Rumantschs sezs. En pli dovri dals Rumantschs in sforz supplementar per meglierar lur cumpetenzas da la lingua rumantscha, suenter ch’els han fatg la gronda part da la furmaziun professiunala en tudestg e ston emprender a scriver texts administrativs e giuridics pli cumplexs en lur atgna lingua.  

Kanton Graubünden. (2006): Botschaft der Regierung an den Grossen Rat - Sprachengesetz des Kantons Graubünden. 

Arquint, R. (2014). Plädoyer für eine gelebte Mehrsprachigkeit: die Sprachen im Räderwerk der Politik in der mehrsprachigen Schweiz und im europäischen Ausland. Zürich: Verlag Neue Zürcher Zeitung.  

Etter, B. (2016). Regulierung, Rekonstruktion und Management des Sprachgebiets : eine soziolinguistische Analyse von Gemeindefusionen an der deutsch-romanischen Sprachgrenze. http://doc.rero.ch/record/289178?ln=fr. Consultà ils 04-05-2018. 

Fetz, U. (2009). Gemeindefusion: unter besonderer Berücksichtigung des Kantons Graubünden. Zürcher Studien zum Öffentlichen Recht 187. Zürich: Schulthess.

Gobo, G. (2008). Doing Ethnography. London: SAGE Publications Ltd.

Heller, M. (2002). Éléments d’une sociolinguistique critique. Paris: Didier.

Furer, J.-J. (2005): Die aktuelle Lage des Romanischen. Neuchâtel: Bundesamt für Statistik.

Mayring, P. (2002). Einführung in die qualitative Sozialforschung: eine Anleitung zu qualitativem Denken. 5., Überarb. und neu ausgestattete Aufl. Beltz Studium. Erziehung und Bildung. Weinheim; Basel: Beltz.

Rühli, L. (2012). Gemeindeautonomie zwischen Illusion und Realität: Gemeindestrukturen und Gemeindestrukturpolitik der Kantone. Kantonsmonitoring 4. Zürich: Avenir Suisse. 

Viletta, R. (1978). Grundlagen des Sprachenrechts. Zürich: Schulthess Polygraphischer Verl.

• Profil cun Ursin Fetz dals 15-6-2013
• Venderdi, 12.8.2011, 11:15: Rinfatschas vegnan dustadas: https://www.rtr.ch/retschertga/f53c1390-9e81-41ff-9885-63de6e443efd/rinfatschas-vegnan-dustadas

Autras contribuziuns davart il tema: 

• Telesguard dals 30-10-2012 (Davart Glion Plus e l’attribuziun al territori rumantsch u biling)
• Gievgia, 14.7.2011, 13:23: Bilinguitad betg bainvisa. Intervista cun V. Augustin President da la LR. https://www.rtr.ch/retschertga/b8f66159-23de-49f1-8ee9-16551f5c046a/bilinguitad-betg-bainvisa

1. Intervistas transcrittas ed anonimisadas. En quest artitgel vegnan las passaschas da las intervistas etnograficas reproducidas en la scrittira Courier New tenor las suandantas reglas da transcripziun: GROND = intunà, ° . ° = pli quiet, / = intunaziun da dumonda, \ = intunaziun sco a la fin d’ina frasa, . = pausa curta, .. = pausa pli lunga, […] = omissiun.
2. www.ilanz-glion.ch
3. Autras datas da statisticas da pledaders èn da chattar en l’Atlas statistic da la Svizra (Uffizi federal da statistica): https://www.atlas.bfs.admin.ch/maps/13/map/mapIdOnly/15457_de.html. Suenter l’onn 2000 n’èn betg pli vegnidas fatgas dumbraziuns dal pievel, e las datas statisticas per il rumantsch èn oz pauc represchentativas. Gist per il Grischun fissi giavischabel d’avair novas datas da statisticas da pledaders.
4. https://www.gr-lex.gr.ch/frontend/versions/2708
5. Quest’attribuziun vegn fatga sin basa da las cifras da la dumbraziun dal pievel da l’onn 2000. Sco Rumantschas e Rumantschs valan tut las persunas ch’inditgan da duvrar regularmain il rumantsch; damai betg mo persunas ch’inditgan il rumantsch sco lingua dumagnada il meglier.  
6. Interessantamain datti questa missiva a la LLing mo per tudestg, era sche la LLing regla la promoziun da las linguas minoritaras dal chantun Grischun.
7. La HTW a Cuira è sa spezialisada sin fusiuns communalas – sustegn e retschertga: http://www.htwchur.ch/management/wwwhtwchurchzvm/kompetenzfelder/gemeindefusionen.html.
   Tadlai er l’emissiun Profil dad RTR cun Ursin Fetz dals 15-6-2013 davart quest tema.
8. L’Uffizi per vischnancas publitgescha ina tabella cun la survista actuala da las fusiuns: https://www.gr.ch/DE/institutionen/verwaltung/dfg/afg/Dokumentenliste/Entwicklung%20Anzahl%20Gemeinden%20GR%20rm.pdf
9. Era las suandantas vischnancas sa cumponan da veglias vischnancas tudestgas e rumantschas:   Albula/Alvra (fusiunada per l’onn 2015): www.albula-alvra.ch, Obersaxen Mundaun (2016): www.obersaxenmundaun.swiss, Surses (2016): www.surses.ch.
10. Tadlai e guardai las suandantas contribuziuns dad RTR cun debattas davart l’attribuziun da la nova vischnanca al territori linguistic: Venderdi, 12.8.2011, 11:15: Rinfatschas vegnan dustadas: https://www.rtr.ch/retschertga/f53c1390-9e81-41ff-9885-63de6e443efd/rinfatschas-vegnan-dustadas
11.  Quai èn las suandantas vischnancas: Castrisch, Duin, Glion, Ladir, Luven, Pigniu, Pitasch, Schnaus, Sevgein, Siat, Riein, Ruschein e Rueun. La populaziun da Schluein n’ha betg acceptà la fusiun e la vischnanca è restada autonoma.
12. https://www.ilanz-glion.ch/fileadmin/user_upload/customers/ilanzglion.ch/Leschas_NIEV_2015_MD/11.1_Constituziun_communala_092015.pdf
13. https://www.ilanz-glion.ch/fileadmin/user_upload/customers/ilanzglion.ch/Leschas_NIEV_2015_MD/12.1_Lescha_lungatgs_ufficials.pdf
14. https://www.ilanz-glion.ch/fileadmin/user_upload/customers/ilanzglion.ch/Leschas_NIEV_2015_MD/62.1_Lescha_per_promover_il_lungatg_092015.pdf
15. https://www.ilanz-glion.ch/index.php?id=817&L=2
16. Questa cifra sa basa sin observaziuns fatgas durant la retschertga.
    Collecziuns sistematicas da datas davart la pratica da linguas en gremis politics plurilings mancan e fissan in champ da perscrutaziun interessant era concernent la funcziun da las linguas.