Esther Krättli

• La Lia Rumantscha sco organisaziun da tetg è oz pli necessaria che avant 100 onns.
• L’iniziativa «Mo ina lingua estra en scola primara» ha mussà che l’idea da l’egualitad tranter las linguas chantunalas n'è anc betg enragischada en la populaziun.
• Las sfidas per la Lia Rumantscha èn surtut dador il territori da tschep.

La Lia Rumantscha festagia ingon il 100avel anniversari daspö la fundaziun als 26 october 1919. Co s’ha müdà l’intent da quista instituziun in quist tschientiner ?

D’eira l’intent principal al cumanzamaint da reunir ils Rumantschs e da tils far cuntschaints i’l Chantun ed in Svizra, es quai hoz accumpli. Il rumantsch gioda gronda simpatia. I va plütost per sgürar sia existenza in üna società masdada, social-, confessiunal- e linguisticamaing.

Che böts e visiuns ha la Lia Rumantscha pels prossems ons e decennis?

Il böt principal es chi detta eir in avegnir glieud chi douvra cun plaschair la lingua rumantscha. Perquai sto’la gnir impraisa, letta, dudida, scritta e vivüda in famiglias e cumünanzas, independentamaing dal domicil e da l’idiom.

La Lia Rumantscha s’ha ingaschada cunter l’iniziativa «Be üna lingua estra in scoula primara». Eir sch’El varà intant serrà il chaschuot: Perche esa stat important, dal püt da vista da la Lia Rumantscha, cha l’iniziativa es gnüda refüsada?

La LR ha sustgnü in prüma lingia il cumbat da la PGI, chi d’eira pertocca bler daplü da l’iniziativa. Scha l’iniziativa füss gnüda acceptada, vess la LR declerà subit cha’ls Rumantschs hajan duos prümas linguas e cha l’inglais saja per els la seguonda. Ma quai vess gnü sco consequenza cha tuot las scoulas rumantschas vessan stuvü müdar dandettamaing ad ün model biling. Eu persunalmaing nu preferisch müdamaints sforzats.

Co vezza El las relaziuns da la Rumantschia culla otras cumünanzas linguisticas dal Chantun?

Actualmaing sun quellas fich bunas sül nivel da las presidenzas e dals secretariats. La dumonda es plütost, co cha quai vain vivü e vis dals commembers. La dumonda es eir, quant inavant cha la part tudais-cha es rapreschantada tras la «Walservereinigung», chi rapreschainta insè be üna minorità da la majorità.

Chenünas sun las sfidas per ün’instituziun sco la Lia Rumantscha in avegnir?

Las sfidas actualas sun 1) la situaziun da las medias rumantschas, 2) la structura da la LR, vis cha adüna daplü Rumantschs chi vivan i’l Chantun as rechattan dadour ils territoris da tschep e 3) la diaspora rumantscha e seis bsögns. Tenor mai stuvaina bandunar üna politica da defaisa e declerar il Grischun, scha nöglia la Svizra, sco territori da tschep. Uschè pudess p.ex. il turissem tour sü bler daplü la tematica da la trilinguità ed il rumantsch pudess profitar da quai. Il privel es pro mincha minorità ch’ella as restrendscha sün sai svess. Ir oura, superbis da sai svess e da la lingua!

Esa insomma necessari d’avair üna Lia Rumantscha in avegnir? Las organisaziuns affiliadas, sco RTR, la SRR o la Giuru, sun hoz independentas da l’uniun da tet chi ha pers la funcziun d’üna jada. 

Dr. Johannes Flury, president da la Lia Rumantscha.

Id es da dir cha la Confederaziun e’l Chantun vöglian ün’unica adressa, ma eir las organisaziuns affiliadas tscherchan adüna il sustegn da la Lia Rumantscha, apaina ch’ellas han ün proget plü grond o vöglian instradar alch nouv. Las trais sfidas nomnadas sura nu füssa pussibel d’affruntar dad üna singula organisaziun affiliada. E lura nu’s das-cha invlidar cha la Lia Rumantscha fa blera lavur da basa: mantgnair ils vocabularis p.ex., pisserar per cudeschs, discs cumpacts, traducziuns, sustegn dals cumüns e.u.i. In talian ed in tudais-ch capita quai i’ls pajais limitrofs. 

Perche esa tenor El important da savair discuorrer rumantsch (in Grischun)?

Prüma es il rumantsch üna bella lingua! E seguonda es ella la clav vers üna buna part dal Chantun, sia populaziun, sia cultura e si’istorgia. Incleger il Grischun sainza esser orientà fich bain al rumantsch es impussibel. 

In fuond vegn il rumantsch protet illa Constituziun ed illa Ledscha da linguas. Nu basta quai? Perche esa listess important cha la Lia Rumantscha ed otras instituziuns s’ingaschan per la trilinguità ?

Il palperi nu basta, cler existan ledschas, ma che far, scha quellas vegnan neglettas? I voul ün’instituziun (o ün uffizi dal Chantun) chi s’ingascha. Scha la trilinguità nu vain sustgnüda i’l minchadi, pro’ls uffants, illas scoulas, illas medias, i’ls cumüns ed illa vita publica, dvaint’la svelt ün tema be pels discuors d’indumengias dals politikers. No fain l’experienza cha’l sustegn da la politica es gronda, fintant cha quai nu cuosta. I voul ün’instituziun chi unischa e chi s’ingascha pel rumantsch. 

100 ons Lia Rumantscha nu voul be dir discuorrer dals dovairs. Co voul la Lia Rumantscha far festa?

Cun muossar a sai svess, al Grischun ed a tuot la Svizra, quant richa cha la cultura es, quant interessantas las sfidas e quant bella la lingua. In ün möd ludic, inclegiantaivel ed attractiv.

Las festivitats pels 100 ons han lö a Zuoz in Engiadina. Perche nu s’haja integrà eir tschellas valladas rumantschas illas festivitats ?

Consciaintamaing voul la Lia Rumantscha unir e quai capita cun quist festival in ün lö, ma reunind a tuot quels chi discuorran rumantsch, taidlan rumantsch e chi sun interessats vi dal rumantsch.Far festa decentralmaing füss stat vers inoura sco confessar cha no eschan separats e lain restar separats. Ma id es previs üna seria d’arrandschamaints decentrals ouravant. 

Sa El, sco president, che cha Rumantschs e Rumantschas spettan da la Lia Rumantscha?

Ün president d’üna organisaziun da tet ha in prüma lingia da’s fidar da las uniuns affiliadas. Ma eu prouv d’esser preschaint adüna darcheu pro arrandschamaints locals e lura as poja dir cha’ls Rumantschs douvran magari bain e svelt las medias modernas, impustüt cur chi nu sun cuntaints!

E che spetta El dals Rumantschs e da las Rumantschas ?

Chi vivan lura lingua cun plaschair!